KITALAR & BÖLGELER : AVRASYA & ATLANTİK & OKYANUSYA

AVRASYA’DA
YENİ SİLAHLARIN KONTROLÜ VE SİLAHSIZLANMA ZİHNİYETİ İÇİN CANLANDIRICI
FAALİYETLERE GEREKSİNİM VAR 

Analiz No : 2019 / 31

Yazar : Teoman Ertuğrul TULUN

2017 yılı
başında yayımlanan “Yeni Soğuk Savaşın Ön Cephesi ve Barut Fıçısı: Baltık
Denizi Bölgesi, Baltık Devletleri ve Kaliningrad” başlıklı AVİM analizimizde,
“Sovyetler Birliği’nin dağılmasının, bunu takiben Polonya ve Baltık ülkelerinin
NATO’ya katılımlarının ardından Kaliningrad’ın Rusya için hayati bir ileri
askeri üs haline geldiğini” belirtmiş ve Rusya’nın Ekim 2016 ‘da nükleer
yetenekli İskender-M füzeleri ile birlikte yüksek yetenekli S-400 uçaksavar
silah sistemini Kaliningrad’a yolladığına işaret etmiştik[1]. Bilindiği gibi, Kaliningrad İdari Birimi
(Oblast), Polonya ile Litvanya arasında Baltık Denizi kıyısında bulunan Rusya
Federasyonu’nun ana topraklarının dışında kalan bir toprak parçasıdır.

Söz konusu
analizimizde, 8-9 Temmuz 2016 tarihinde Varşova’da yapılan NATO Zirvesi’ne de
dikkat çekmiş, NATO Devlet ve Hükümet Başkanlarının “Baltık ve Karadeniz dahil
NATO sınırlarına yakın bölgelerdeki kışkırtıcı askeri faaliyetlere” değindiklerini
ve Baltık Denizi Bölgesi’ndeki kötüleşen güvenlik durumu dikkate alarak,
“Estonya, Letonya, Litvanya ve Polonya’da ileri bölgede varlığı genişletilmiş
güç bulundurulması” kararı aldıklarını açıkladıklarını belirtmiştik.

 Aynı
analizimizde, bazı NATO-Rusya belgelerinin hükümlerinin yorumlanması
konusundaki teknik ve akademi nitelikteki tartışmaların Baltık Denizi
bölgesinde bir çatışma çıkma ihtimalinin azaltılmasına yardımcı olmadığının
altını çizmiş, Karadeniz Bölgesi’nde de benzer bir eğilimin ortaya çıktığını
belirmiş ve Avrupa’da güvenlik durumunun günden güne kötüleşmekte olduğu
görüntüsünün mevcudiyetini vurgulamıştık. Bu endişe verici gelişmelere çare
olarak, aşağıdaki hususları dile getirmiştik:

“Konvansiyonel
silahların kontrolü belgelerinin ve güven/güvenlik arttırıcı önlemlerin
neredeyse tümünün lafzının ve ruhunun tam olarak uygulanmadığı bir ortamda,
Avrupa’da silahlanmanın kontrolünün sağlanması adına yeni bir çerçeve
oluşturulması için görüşmelere başlanması en iyi seçenek olarak görünmektedir.
Bu bağlamda 2016 yılının ikinci yarısında… yapılan öneriler ve daha sonra
AGİT’in 9 Aralık 2016 tarihindeki Hamburg Bakanlar Konseyi’nde kabul ettiği
AGİT uygulama alanında güvenlik riskleri konusunda diyalog başlatılmasına
ilişkin karar umut vericidir.”

Geçtiğimiz yıl
7 Aralık’ta Tass Haber Ajansında yer alan bir haberde, “Litvanya eski
cumhurbaşkanı Rolandas Paksas’ın, Moskova’da Rusya Cumhurbaşkanı ile yaptığı
görüşmeden sonra Rusya’nın ve Litvanya’nın Baltık Bölgesi’nde silahsızlanma
sürecini başlatabileceğini” söylediği belirtildi. Habere göre, Roland Paksas
Moskova’da Vladimir Putin ile görüştü ve Rus lider, eski Litvanyalı liderin
girişimine olumlu cevap verdi[2]. Kremlin sözcüsü Dmitry Peskov,
toplantının yapıldığını doğrulamakla birlikte, bu hususta hiçbir ayrıntı
vermedi. Paksas, Moskova’dan Vilnius’a döndükten sonra gazetecilere verdiği
demeçte, “Litvanya’nın ve Rusya’nın Baltık’taki toprağı olan Kaliningrad’ın
daha iyi ilişkiler kurabileceğini, silahsızlanma süreci başlatabileceğini ve bu
bölgede istikrarı yeniden tesis edebileceğini” söyledi. Litvanya eski
cumhurbaşkanı, Baltık’taki silahsızlanma sürecinin, “devletlerin silahsızlanma
konusunda başarılı bir şekilde işbirliği yapabileceğini ve bunu daha önce
gerçekleşen her şeyden tamamen farklı bir şekilde gerçekleştirebileceğini
gösteren bir pilot proje” haline gelebileceğini kaydetti. Yukarıda değinilen
haberden, bu girişimin ana hedefinin Avrupa’yı Rusya’yı tecrit etmenin yapıcı
olmayacağına inandırmak ve Avrupa ülkelerini Moskova ile diyaloga girmeye ikna
etmek olduğunu anlıyoruz. Bu bağlamda, söz konusu girişimin,
silahsızlaştırılmış bölgenin Litvanya, Letonya, Estonya ve Kaliningrad
bölgesini kapsamasını öngördüğü de açıklanıyor.

Hatırlanacağı
gibi, Avrasya son birkaç yılda Soğuk Savaş döneminden bu yana yapılan en büyük
askeri tatbikata tanık oldu. Bu bağlamda, Rusya büyük askeri tatbikatlar yaptı.
Çok sayıda askerin ve askeri teçhizatın katılımıyla gerçekleştirilen
Vostok-2018 büyük ölçekli askeri tatbikatı bu konuda bir örnektir. Bölge
ayrıca, NATO’nun Norveç’te ve çevresindeki Kuzey Atlantik ve Baltık Denizi
bölgelerinde Trident Juncture 2018 adı altında düzenlenen geniş çaplı bir NATO
askeri tatbikatına da tanık oldu.

“Avrasya’da
İşbirliğine Dayanan Yeni Güvenlik Düzenine Acil Gereksinim” başlıklı
makalemizde, Avrupa’daki neredeyse tüm silahların kontrolü rejimlerinin
maalesef önemini kaybettiğini, özellikle 2014’te Ukrayna’daki ihtilafın patlak
vermesinin ardından önemini yitirdiğini ve AGİT alanında güvenilir
konvansiyonel silahların kontrolü rejimlerinin varlığından söz edilemeyeceğini
vurgulamıştık[3]. Bu rejimlerin aşınmasına paralel olarak,
yukarıda belirtildiği gibi, askeri birliklerde, yetenekli silahlarda, büyük
ölçekli askeri tatbikatlarda ve daha yüksek savaşa hazırlık seviyelerinde bir
artışa şahit olduğumuzdan söz etmiştik. Bu makalemizde ayrıca, bu olumsuz
gelişmelerin tek çaresinin Avrasya’daki silahların kontrolü mekanizmalarını
canlandırmak olduğunu belirtmiştik. Bu amaçla, iyi niyetli diyaloga girilmesine
gereksinim bulunduğunu kaydetmiştik. Aslında, Kaliningrad bölgesiyle ilgili
yukarıda değinilen türde yeni tekliflerin, bir anlamda, yeni silahların
kontrolü ve silahsızlanma düzenlemeleri konusunda diyalog başlatma çabalarına
yol açabilecek bir düşünce egzersizi olarak göz önünde tutulması yararlı
olabilir.

Bu bağlamda,
nükleer alandaki gelişmeler de endişe vericidir. ABD’nin 2 Ağustos 2019’da Orta
Menzilli Nükleer Kuvvetler Antlaşması’ndan resmen çekildiği ve Rusya
Federasyonu’nun da Antlaşmanın sona erdiğini duyurduğu unutulmamalıdır. Nükleer
Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması’na (NPT) taraf nükleer silah sahibi devletlerin,
 caydırıcılığın bölgesel ve uluslararası güvenliğin korunmasında rol
oynamaya devam ettiğini iddia ettikleri bilinmektedir. Bu arada, NPT’ ye taraf
pek çok nükleer silah sahibi olmayan devlet, yeni nükleer silahlanma yarışı ve
nükleer silahsızlanma alanındaki olumsuz gelişmeler hakkındaki endişelerini
dile getirmektedirler.  Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme
Anlaşması’nın (NPT) 2020 Gözden Geçirme Konferansı hazırlıkları başlamıştır[4]. NPT’ ye taraf tüm devletlerin,
Antlaşma’nın girişinde “mümkün olan en erken tarihte nükleer silahlanma
yarışının sona ermesini sağlama niyetlerini” açıkladıkları ve  “nükleer
silahsızlanma yönünde etkili tedbirler alma” sorumluluğunu üstlendikleri
unutulmamalıdır. Ayrıca, Antlaşma’nın (NPT) 1995 yılında taraf devletlerce,
“Antlaşmanın işleyişi incelendikten; Antlaşma’nın tüm hükümlerine uyulması,
uzatılması, Antlaşma ‘ya evrensel düzeyde uyulması, nükleer silahların tamamen
ortadan kaldırılması ve sıkı ve etkili bir uluslararası kontrol altında genel
ve tam silahsızlanma konusunda bir antlaşma yapılması hususları teyit
edildikten sonra” süresiz uzatıldığı unutulmamalıdır[5]. NPT’ ye taraf bir dizi nükleer silaha
sahip olmayan devletin bu hükümleri yaklaşmakta olan gözden geçirme konferansı
sırasında Antlaşma’nın nükleer silah sahibi devletlerine hatırlatacaklarına
şüphe yoktur.

Tüm bu
gelişmeler bize uluslararası barışı ve güvenliği sağlamakta silahların
kontrolünün ve silahsızlanmanın önemini hatırlatıyor. Önümüzdeki dönemde
Avrasya’nın çatışmaya değil uzlaşmaya ihtiyacı var. Bu da, silahların kontrolü
ve silahsızlanma dâhil tüm alanlarda iyi niyetli bir diyalog tesis edilmesini
gerektiriyor.

*Fotoğraf: https://rarehistoricalphotos.com

[1] Teoman Ertuğrul Tulun, “Front Line And Powder Keg Of
The New Cold War: The Baltic Sea Region, Baltic Countries, And Kaliningrad”, Center For Eurasian Studies (AVİM),
21 Şubat 2017, 2017 / 9, https://avim.org.tr/en/Analiz/FRONT-LINE-AND-POWDER-KEG-OF-THE-NEW-COLD-WAR-THE-BALTIC-SEA-REGION-BALTIC-COUNTRIES-AND-KALININGRAD.

[2] “Lithuania, Russia Could Launch Demilitarization in
Baltic — Lithuanian Ex-President”, Russian
News Agency, 07 Aralık 2018, https://tass.com/world/1034805.

[3] Teoman Ertuğrul Tulun, “There Is an Urgent Need for a
New Cooperative Security Order in Eurasia”, Hürriyet
Daily News, 19 Ekim 2018, http://www.hurriyetdailynews.com/opinion/teoman-ertugrul-tulun/there-is-an-urgent-need-for-a-new-cooperative-security-order-in-eurasia-138038.

[4] “2019 Preparatory Committee for the 2020 Nuclear
Non-Proliferation Treaty Review Conference” (United Nations Office for
Disarmament Affairs, 29 Mayıs 2019), https://www.un.org/disarmament/wmd/nuclear/npt2020/prepcom2019/.

[5] “Extension Of The Treaty On The Non-Proliferation Of
Nuclear Weapons” (United Nations, 17 Mayıs 1995), NPT/CONF.1995/32, https://unoda-web.s3-accelerate.amazonaws.com/wp-content/uploads/assets/WMD/Nuclear/1995-NPT/pdf/NPT_CONF199503.pdf